Υπόθεση 40/61: Η δίκη του Άιχμαν: Ένα ρεπορτάζ

Κάτι λίγο διαφορετικό από την τετριμμένη πλέον “κοινοτοπία του κακού”

Ο Χάρι Μούλις υπήρξε μάλλον ο γνωστότερος Ολλανδός λογοτέχνης, αλλά, δυστυχώς, δεν έχω διαβάσει κάτι άλλο δικό του, πέραν αυτού του βιβλίου, ο πρωτότυπος τίτλος του οποίου παραλείπει το υπερβολικά επεξηγηματικό “Η Δίκη του Άιχμαν”, που υπάρχει στην ελληνική έκδοση.

Ο Μούλις, ο οποίος ήταν γερμανικής καταγωγής από την πλευρά του πατέρα του, ο οποίος συνεργάστηκε με τους Ναζί, αλλά και εβραϊκής καταγωγής από εκείνη της μητέρας του βρέθηκε το 1961 στην Ιερουσαλήμ, προκειμένου να παρακολουθήσει για λογαριασμό ενός ολλανδικού περιοδικού τη διαβόητη δίκη του Άιχμαν, την οποία έκανε διάσημη η Χάνα Άρεντ στο διάσημο βιβλίο της “Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ: Η Κοινοτοπία του Κακού”, βιβλίο το οποίο εκδόθηκε μετά από εκείνο του Μούλις και στο οποίο περιέγραφε τον Άιχμαν ως ένα τιποτένιο ανθρωπάκι, το οποίο ακολουθούσε διαταγές. Πολύ μελάνι έχει χυθεί για αυτή τη διαπίστωση της Άρεντ, με την οποία, προφανώς και δεν συμφωνούν όλοι.

Ο Μούλις ακολουθεί μια διαφορετική προσέγγιση, όχι μόνο επειδή είναι λογοτέχνης, αλλά και επειδή, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, στο ρόλο του Άιχμαν βλέπει, τηρουμένων των αναλογιών προφανώς, τον ίδιο του τον πατέρα. Ο Μούλις θεωρεί τη μηχανιστική προσέγγιση του Άιχμαν και των Ναζί εν γένει, ως μια κατάληξη της γερμανικής ρομαντικής παράδοσης, που ανάγεται ήδη στο ¨Φάουστ” του Γκέτε, στον “Ζάντμαν” του Χόφμαν, όπου ένας “τρελός” επιστήμονας καταστρέφει την ευτυχία ενός ανθρώπου, αλλά ακόμη και στο γερμανικό κινηματογραφικό εξπρεσιονισμό του μεσοπολέμου. Η ιδέα του διαβολικού επιστήμονα, που καταχράται το ρόλο του θεού και οδηγεί τους πιστούς στην καταστροφή, φαίνεται για το Μούλις να είναι βαθιά ριζωμένη στη σκέψη των Γερμανών, ως δείγμα ενός άκριτου ρομαντισμού, που υπερβαίνει με αρνητικό τρόπο τα ανθρώπινα μέτρα (προσωπικά, συμφωνώ μαζί του).

Για το Μούλις, ο Άιχμαν είναι μια περίπτωση ρομπότ, ενός αυτόματου, που δεν πίστεψε σε κάτι, αλλά δεν μπόρεσε ή δεν θέλησε να ξεφύγει από μια άνωθεν επιβληθείσα σατανική εξουσία. Ο Άιχμαν δεν ήταν αντισημίτης, απλά εκτελούσε διαταγές και με τόση ευπείθεια, ώστε αρνιόταν να τις παρακούσει, ακόμη κι όταν εκείνες άλλαζαν. Ήταν ένας απολύτως πειθήνιος άνθρωπος, που θα μπορούσε να είχε υπηρετήσει τον οποιονδήποτε άλλο ηγέτη. Σε αυτό το σημείο, ο Μούλις προσεγγίζει πολύ την άποψη της Άρεντ, χωρίς να ταυτίζεται μαζί της.

Ταυτόχρονα, ο Μούλις κάνει ένα οδοιπορικό στην Ιερουσαλήμ, θαυμάζοντας την επιμονή και την εφευρετικότητα των Ισραηλινών, που έφτιαξαν μια χώρα από το τίποτα, αλλά χωρίς να ξεχνά και τους Άραβες, οι οποίοι, προφανώς, αδιαφορούν τελείως για τον Άιχμαν και τη δίκη, ευρισκόμενοι διαρκώς με το δάχτυλο στη σκανδάλη. Ο Μούλις ψάχνει, τριγυρίζει στην Ιερουσαλήμ, μαγεύεται και από τους Άραβες, οι οποίοι συχνάζουν εκεί για το παζάρι και στο τέλος του βιβλίου, πηγαίνει στο μεγάλο οδοιπορικό του στην πηγή του Κακού, στο Άουσβιτς, εκεί όπου συντελέσθηκε το φρικτότερο έγκλημα όλων, ένα έγκλημα, που δεν ήθελαν να το δούνε οι περισσότεροι τότε και αντιπαραβάλλει μαρτυρίες θυμάτων και θυτών, όπου οι πρώτοι αφηγούνται τις εμπειρίες τους από τα κρεματόρια και οι δεύτεροι τι έφαγαν ένα συγκεκριμένο βράδυ. Και εδώ ακριβώς, βρίσκεται η μεγάλη αντίθεση με την Άρεντ: ο Μούλις δεν ερευνά το ζήτημα κοινωνιολογικά, δεν τον ενδιαφέρει η ίδια η δίκη, αλλά τον ενδιαφέρει το βίωμα, η αίσθηση του θανάτου, η καταστροφή και τι απομένει μετά από αυτή. Για αυτό το λόγο περιφέρεται στην Ιερουσαλήμ και για αυτό ταξίδεψε έως το Άουσβιτς.

Μέχρι να φτάσει σε αυτό το σημείο, ο Μούλις έχει αναρωτηθεί για πολλά πράγματα: για τη θέση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, για την ενοχή των αποικιοκρατών και όσων τους στήριξαν και βέβαια και για το ρόλο που είχε διαδραματίσει και η δική του χώρα, η Ολλανδία, ως αποικιοκρατική δύναμη. Και φυσικά, έχει αφηγηθεί σκηνές από τη δίκη, προσπαθώντας να συλλάβει τον τρόπο σκέψης του Άιχμαν και να αναρωτηθεί, εάν ήταν τελικά εκείνος ο μεγάλος ένοχος ή ένα εξιλαστήριο θύμα. Σκέψεις, απορίες, που δεν έχουν απάντηση, επειδή ο Μούλις γνωρίζει, ότι δεν μπορεί να απαντήσει σε τίποτα. Οι απορίες του – και οι δικές μας – θα μείνουν για πάντα αναπάντητες, όσες θεωρίες κι αν επικαλεστούμε. Επειδή τίποτα δεν μπορεί να εξηγήσει αυτή τη μεγάλη σφαγή. Το μεγάλο, το πραγματικό Κακό είναι, δυστυχώς, ανεξήγητο, τουλάχιστον όσο αφορά στην ένταση και στην έκτασή του. Για τον Μούλις δεν υπάρχει καμία κοινοτοπία σε ανθρώπους, οι οποίοι επιλέγουν να το υπηρετούν.

Ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον ανάγνωσμα, άσχετα με το εάν συμφωνούμε ή διαφωνούμε με τις απόψεις του συγγραφέα. Εξαιρετική έκδοση από τον Καστανιώτη και πολύ καλή μετάφραση και επιμέλεια από τη Μαργαρίτα Μπονάτσου.

Advertisement